Hiroshige Andō, obraz nr 48 z cyklu Pięćdziesiąt trzy przystanki Tokaido, 1847-1853. Drzeworyt – technika graficzna należąca do druku wypukłego [1] . Do wykonania drzeworytu wykorzystuje się deskę, na którą nanosi się rysunek, a następnie przy pomocy specjalnych narzędzi wycina się tło, które na odbitce będzie białe. Monoteizm * * to ozdobna trumna. Piramida * * to zbiór praw. * to grobowiec faraona. EJ Przedstaw najważniejsze cechy religii starożytnych Egipcjan. EJ zamatuj kratkę przy poprawnym zakończeniu zdania. Egipt leży nad: Nilem. Tygrysem. Eufratem. [p] Żółtą Rzeką. EE Podpisz rysunki przedstawiające starożytne budowle. Podpisz ilustracje odpowiednimi nazwami struktur rynkowych, wybranymi spośród podanych. Natychmiastowa odpowiedź na Twoje pytanie. buka11111 buka11111 Jak reagować na wojnę? Jak przetrwać niepewność? Co w ogóle może zrobić artysta teraz, gdy czas odliczamy kolejnymi dniami wojny? Agnieszka Szydłowska rozmawia z Dawidem Misiornym, jednym z współtwórców wystawy Slava Ukraini! Download this stock image: Warszawa, 1948-03-08. Wystawa malarstwa i rzeŸby jugos³owiañskiej XIX i XX wieku w Muzeum Narodowym. Ekspozycja obejmowa³a 357 dzie³ sztuki (malarstwo, rysunek, rzeŸba). Wystawiono m.in. prace artystów takich jak: Andrejeviæ – Kun, Arseniusz Todorowicz, Pawe³ Simicz Nowak Radonicz, Bora Baruch, Jurica Ribar. Nz. uroczyste otwarcie wystawy, w którym Kiedy ma miejsce dana czynność? podpisz ilustracje, wykorzystując podane sylaby am Mor A Nach mit am bend in am Nacht tag der gen 1 ilustracja 8.00 2 ilustracja 16.00 3 ilustracja 24.00 4 ilustracja 21.00 J5uqI. ru4ka 1. скрепка 2. тетрадь. 3. краски 4. ножницы. 5. ручка. 6. кисти 7. принтер 8. карандаш 9. бумага 10. линейка. 11. механический карандаш (co to??) 12. блокнот 1 votes Thanks 1 SPOSÓB PISANIA TEKSTU czcionka: Times New Roman, 12p (z wyjątkiem tekstu w przypisach i opisie źródeł – 10p), kolor czcionki – wyłącznie czarny krój zwykły, (kursywa dozwolona tylko w zwrotach obcojęzycznych, w cytatach, w przypisach oraz wykazach rysunków i tabel), pogrubienia stosujemy tylko w tytułach poszczególnych części pracy. NIE stosujemy pogrubienia pojedynczych słów czy zwrotów, aby zwrócić uwagę czytelnika – praca magisterska to nie podręcznik szkolny. odstęp między wierszami 1,5 linii; w niektórych fragmentach tekstu można odstęp między wierszami zmniejszyć do 1 linii np. w dłuższym cytacie, w podpisie pod rysunkiem, w tekście tytułu tabeli i wewnątrz tabeli, w legendzie wzoru matematycznego, w dolnych przypisach, w spisach literatury, rysunków i tabel. akapit powinien zaczynać się wcięciem ok. 1 cm (wykonanym klawiszem Tab albo przez ustawienie w formacie stylu), marginesy (wszystkie: górny, dolny, lewy, prawy) – 2,5 cm, margines na oprawę – 1 cm, tekst wyjustowany (poza dłuższymi cytatami poezji) numeracja stron: na dole po prawej stronie. Bez ozdobników. Strony tytułowej i podziękowań NIE numerujemy. tytuły rozdziałów. Wzór numeracji i rozmiaru czcionki dla tytułów rozdziałów merytorycznych: Rozdział 1. rozmiar czcionki 18p, pogrubiona Podrozdział rozmiar czcionki 16p, pogrubiona Podpodrozdział rozmiar czcionki 14p, pogrubiona Dalszych podtytułów nie należy stosować, ale używać znaków wyliczania. Każdy rozdział zaczyna się na nowej stronie, podrozdziały niekoniecznie. Należy unikać zostawiania u dołu strony tytułu z 1-2 wierszami tekstu; lepiej wtedy cały podrozdział zacząć od nowej strony. RYSUNKI Każdy rysunek musi mieć przywołanie w tekście. Nie można wstawiać do tekstu rysunku ni stąd ni zowąd. Rysunek musi przedstawiać to, o czym piszemy, wykres potwierdzać naszą tezę itp. Rysunki należy wstawić do tekstu pośrodku strony z podpisem centralnie bezpośrednio pod rysunkiem. Rysunki numeruje się numerem rozdziału i kolejnym numerem rysunku w rozdziale, oraz podpisuje zgodnie ze wzorem: Rys. Schemat ideowy wzmacniacza RYSUNEK Źródło: Opracowanie własne. Rys. oznacza, że mamy do czynienia z 21 rysunkiem w 4 rozdziale. WYKRESY: Do wykresów należy stosować te same zasady, co do rysunków. Osie wykresu powinny być opisane (tzn. co jest w pionie a co w poziomie). Gdy na jednym wykresie znajduje się kilka krzywych lub kilka np. słupków należy podać legendę lub/i je pokolorować. Rys. Ocena sprawności systemu kontroli w zależności od stanowiska WYKRES Źródło: Opracowanie własne. TABELE Należy dobrać wielkość czcionki w poszczególnych kolumnach tak, aby tabela była czytelna i przejrzysta, niezależnie od jej układu (pionowy czy poziomy). Tabele umieszcza się centralnie, numeruje tak jak rysunki, a podpisuje NAD tabelą wg wzoru: Tabela Rodzaje wyodrębnionych ośrodków Lp. Wyszczególnienie odpowiedzi co stanowi 1 Koszty 46 100,00% 2 Przychody 22 47,83% 3 Zysk 20 43,48% 4 Inwestycje 16 34,78% Źródło: opracowanie własne SPOSÓB PISANIA TEKSTU Poniższe wytyczne mają na celu ułatwienie nauczycielom sprawdzania prac olimpijskich według kryteriów Regulaminu Olimpiady Artystycznej. Mogą okazać się pomocne także uczniom przygotowującym się do udziału w olimpiadzie, wskazując im, jak poprawnie skonstruować wypracowanie. 1. Co podlega ocenie? 1a. Ocenie podlegają prace pisemne – opisy i analizy dzieła sztuki. Uczeń pracę taką wykonuje samodzielnie na podstawie reprodukcji przygotowanej przez Komitet Główny Olimpiady Artystycznej. Na napisanie wypracowania przeznaczono 2 godziny 45 minut. Uczniowie powinni pisać prace w obecności członków Szkolnej Komisji Olimpiady. 1b. Praca powinna być napisana tekstem ciągłym. Zadania w formie notatki czy ujęte w punktach uzyskają 0 punktów w kategorii konstrukcja wypowiedzi. 1c. Ocenie podlegają jedynie prace zgodne z tematem wskazanym przez Komitet Główny Olimpiady i mające charakter opisu i analizy wskazanego dzieła. Prace zawierające jedynie własne refleksje i luźne uwagi związane z dziełem traktuje się jako niezgodne z tematem. 1d. Prace uczniów, którym bezspornie udowodniono niesamodzielność tekstu, są dyskwalifikowane. 2. W jaki sposób oceniać prace? 2a. Prace powinny zostać ocenione przez członków Szkolnej Komisji Olimpiady w oparciu o kryteria stanowiące załącznik nr 1 do Regulaminu Olimpiady Artystycznej w skali od 0 do 10. Pod pracami w wyraźny sposób należy zaznaczyć, ile punktów przyznano za każde z kryteriów. 2b. Ocena pracy składa się z 4 kryteriów ogólnych, z których każde oceniane jest niezależnie: Ogólna wiedza historyczna (powiązanie zjawisk z dziedziny sztuki z historyczną wiedzą o epoce). Znajomość twórców, dzieł, chronologii dziejów sztuki. Umiejętność analizy treści i formy dzieła oraz jego interpretacji. Znajomość technik i podstawowej terminologii artystycznej. Konstrukcja wypowiedzi. 2c. Przy ocenie prac należy pamiętać, że praca olimpijska nie jest pracą maturalną. Egzamin maturalny sprawdza poprawność rozwiązań. Sensem olimpiady jest wyróżnienie tych uczniów, którzy potrafią się wznieść ponad poprawność i dokonują oryginalnych, erudycyjnych, kontekstowych analiz dzieł. Warto jednak podkreślić, że oryginalność interpretacji nie może w żadnej mierze stać w sprzeczności z oczywistą prawdą historyczną o dziele, artyście czy epoce. 2d. Uczniowie typowani są do eliminacji okręgowych, jeśli osiągną minimum 6 punktów z opisu dzieła sztuki, a łączna punktacja obu części egzaminu (test i wypracowanie) wynosi nie mniej niż 32 punkty. 2e. Prace oceniane są według określonych kryteriów, należy jednak mieć na uwadze, że mogą zdarzyć się tzw. błędy kardynalne, przekreślające wartość całej analizy. Jeśli uczeń określi dzieło Caravaggia jako renesansowe i na tej obserwacji oprze logikę swojej pracy, nie powinien uzyskać za nią granicznych 6 punktów, nawet jeśli wymienił inne prace artysty, opisał ikonografię dzieła i posłużył się pięknym literackim stylem. 3. Czym są kryteria szczegółowe? 3a. Każde z kryteriów ogólnych składa się z szeregu kryteriów szczegółowych. Pamiętać jednak należy, że nie wszystkie kryteria szczegółowe muszą zawsze zostać zrealizowane. Ich przydatność zależy często od specyfiki tematu. Oczywiste jest np., że w przypadku dzieła anonimowego lub bardzo mało znanego artysty ucznia nie obowiązuje umieszczenie opisywanego dzieła w twórczości autora. Nie zawsze też zdoła on określić miejsce dzieła w historii tematu. 3b. W poniższej części poradnika podkreślono te warunki realizacji poszczególnych kryteriów ogólnych, które uznano za najistotniejsze dla punktacji. 4. Jak przyznawać punkty za kryterium „Ogólna wiedza historyczna (powiązanie zjawisk z dziedziny sztuki z historyczną wiedzą o epoce”? 4a. Za realizację kryterium „Ogólna wiedza historyczna (powiązanie zjawisk z dziedziny sztuki z historyczną wiedzą o epoce” przyznać można odpowiednio 0, 1 lub 2 punkty. 4b. Dwa punkty otrzymuje praca, w której: prawidłowo określono styl, kierunek bądź epokę, w obrębie której powstało dzieło. W niejednoznacznych przypadkach uczeń nie musi arbitralnie rozstrzygać, do jakiego stylu należy dzieło. Warto docenić tych uczniów, którzy wykażą niejednorodność stylową analizowanego dzieła, np. wskażą elementy impresjonistyczne i symboliczne obrazu Olgi Boznańskiej; jeśli jest to zasadne, określano nurt lub środowisko artystyczne, które determinuje przynależność do określonego nurtu w sztuce, np. barok klasycyzujący czy też wenecka szkoła malarstwa renesansowego; jeśli jest to zasadne, umieszczono dzieło w chronologii epoki, np. późny gotyk, wczesne quattrocento czy dojrzały barok. Nie jest to konieczne w wypadku kierunków w sztuce XIX i XX stulecia; osadzono dzieło w kontekście (historycznym, religijnym, społecznym, filozoficznym lub literackim). Wybór tych kontekstów uzależniony jest od specyfiki dzieła. Im ich więcej, tym praca jest lepsza. Pamiętać jednak należy, że umieszczenie dzieła w odpowiednim kontekście powinno służyć opisowi, wspomagać analizę dzieła. Na przykład analizę Ekstazy św. Teresy Berniniego wzbogaci z pewnością omówienie znaczenia kontrreformacji w XVII-wiecznym Rzymie, ale podczas opisywania Madonny z Krużlowej niekoniecznie warto streszczać szczegółowo całą historię średniowiecza; Uwaga! Omówienie kontekstu historycznego, religijnego etc. nie musi stanowić osobnej części pracy. Najcenniejsze są te wypracowania, w których odczytanie kontekstowe połączono płynnie z analizą dzieła. 4c. Jeden punkt otrzymuje praca, w której: prawidłowo określono styl, kierunek bądź epokę, w obrębie której powstało dzieło; nie zawsze trafnie umieszczono dzieło w chronologii epoki, np. pomylono wczesny renesans z dojrzałą fazą tej epoki; osadzono dzieło w pewnych kontekstach, jednak wybór tych kontekstów jest niepełny, a ich omówienie fragmentaryczne. 4d. Zero punktów otrzymuje praca, w której: nieprawidłowo określono styl, kierunek bądź epokę, w obrębie której powstało dzieło lub też w ogóle zabrakło kwalifikacji stylowej; nie osadzono dzieła w żadnych kontekstach. 5. Jak przyznawać punkty za kryterium „Znajomość twórców, dzieł, chronologii dziejów sztuki”? 5a. Za realizację kryterium „Znajomość twórców, dzieł, chronologii dziejów sztuki” przyznać można odpowiednio 0, 1 lub 2 punkty. 5b. Dwa punkty otrzymuje praca, w której: uczeń wykazał się szeroką znajomością innych dzieł i twórców z epoki, w której tworzył autor opisywanego dzieła. Przywołane przykłady stanowią niezbędne tło dla prowadzonej analizy, wykorzystane zostały w sposób wzbogacający opis. Im bliższa jest relacja między przytoczonymi przez ucznia dziełami (czy też twórczością przywoływanych artystów) a dziełem wyznaczonym jako temat analizy, tym lepiej. Przy analizie dzieła Tycjana zdecydowanie cenniejsza jest obserwacja, że wyrosło ono ze szkoły weneckiej, w której tworzyli Bellini czy Giorgione, niż stwierdzenie, że poza Tycjanem innymi artystami renesansu byli Botticelli, Michał Anioł i Dürer; jeśli jest to zasadne, umieszczono opisywane dzieła w twórczości autora, wymieniono inne jego prace; rozpoznano gatunek artystyczny i jeśli jest to zasadne, odniesiono się do jego tradycji. Trzeba tu jednak uważać na zachowanie zdrowych proporcji pracy i niegubienie jej naczelnego tematu. Analiza Dyptyku Marylin Warhola nie powinna przerodzić się w rozprawkę o dziejach portretu; jeśli jest to zasadne, omówiono znaczenia analizowanego dzieła w dalszych dziejach sztuki. Dotyczy to dzieł, które w oczywisty sposób zainspirowały innych artystów. Tak więc pisząc o Wenus z Urbino, należy wskazać jej reinterpretację w Olimpii Maneta, a z kolei przy analizie Madonny kanclerza Rolin warto wspomnieć o przejęciu układu kompozycyjnego tego obrazu przez Rogiera van der Weydena. Nie należy jednakże doszukiwać się inspiracji na siłę, tylko po to, by sprostać temu kryterium. Warto pamiętać, że często na dalsze dzieje sztuki w większej mierze wpływ miała ogólnie pojęta twórczość określonego artysty, a nie jego pojedyncze dzieło. Łatwiej i zasadniej wykazać np., że twórczość Caravaggia wpłynęła na malarstwo Jose Ribery, niż udowadniać wpływ Powołania św. Mateusza na któreś z dzieł tego artysty. 5c. Jeden punkt otrzymuje praca, w której: uczeń wykazał się znajomością istotnych dzieł i twórców z epoki, w której tworzył autor opisywanego dzieła. Przywołane przykłady nie zawsze stanowią bezpośrednie tło dla prowadzonej analizy, ich wybór jest jednak poprawny; nie zawsze trafnie umieszczono opisywane dzieło w chronologii twórczości autora, ale wymieniono jego inne dzieła (o ile jest to zasadne); rozpoznano gatunek artystyczny. 5d. Zero punktów otrzymuje praca, w której: nieprawidłowo przywołano twórczość innych artystów (pomylono epoki, kierunki, style); popełniono istotne błędy w zakresie autorstwa przywoływanych dzieł. 6. Jak przyznawać punkty za kryterium „Umiejętność analizy treści i formy dzieła oraz jego interpretacji. Znajomość technik i podstawowej terminologii artystycznej”? 6a. Za realizację kryterium „Umiejętność analizy treści i formy dzieła oraz jego interpretacji. Znajomość technik i podstawowej terminologii artystycznej” przyznać można odpowiednio 0, 1, 2, 3 lub 4 punkty. Dla łatwiejszego rozdysponowania tej szerokiej puli punktów proponuje się ocenić osobno w skali 0–2 analizę treści dzieła i w takiej samej skali analizę formy. 6b. Oczywiście, może się zdarzyć, że dzieło przeznaczone do analizy reprezentowało będzie np. sztukę abstrakcyjną, w której przypadku analiza treści często bywa trudna czy wręcz karkołomna. Wówczas należy zaproponowane poniżej kryteria dostosować do analizowanego dzieła i przyznać maksymalnie 1 punkt za analizę treści (rozumianej jako odczytanie zamysłu artystycznego), a maksymalnie 3 za analizę formy. 6c. W przypadku tradycyjnych dzieł sztuki figuratywnej proponuje się przyznanie 2 punktów za analizę treści dzieła, jeżeli: rozpoznano i określono źródło tematu, jeśli jest to zasadne. Źródłem tym może być historia, mitologia, Biblia, literatura, ale także np. osobiste doświadczenia artysty. Nie wszystkie gatunki artystyczne można analizować w ten sposób. Wskazanie źródła tematu martwej natury czy pejzażu bywa często niezwykle trudne i niewiele wnosi do przeprowadzanej analizy; prawidłowo odczytano i opisano ikonografię przedstawienia. Wykazano się przy tym znajomością niezbędnych kontekstów. Jeśli to zasadne, rozpoznano najistotniejsze postaci wyobrażone w dziele; dokonano właściwej, pogłębionej i twórczej interpretacji sensu dzieła; jeśli to zasadne, odczytano funkcję dzieła i okoliczności jego powstania. 6d. W przypadku tradycyjnych dzieł sztuki figuratywnej proponuje się przyznanie 1 punktu za analizę treści dzieła, jeżeli: rozpoznano i określono źródło tematu, jeśli jest to zasadne; prawidłowo odczytano i opisano ikonografię przedstawienia. Odczytanie jego sensów jest poprawne, ale może być schematyczne. Dopuszczalne są drobne błędy; dokonano właściwej interpretacji sensu lub wymowy dzieła. 6e. W przypadku tradycyjnych dzieł sztuki figuratywnej proponuje się przyznanie 0 punktów za analizę treści dzieła, jeżeli: nieprawidłowo odczytano i opisano ikonografię przedstawienia lub nie opisano jej wcale; nie dokonano właściwej interpretacji sensu lub wymowy dzieła. 6f. W przypadku tradycyjnych dzieł sztuki figuratywnej proponuje się przyznanie 2 punktów za analizę formy dzieła, jeżeli: rozpoznano technikę artystyczną oraz wykazano jej wpływ na formę dzieła; prawidłowo i wnikliwie zanalizowano środki formalne zastosowane w dziele, takie jak: kompozycja, kolorystyka, światłocień, struktura przestrzeni, faktura i inne. Analiza taka nie powinna ograniczać się do suchych stwierdzeń typu: kompozycja otwarta, szeroka gama barwna, światło punktowe. Dobrze, aby obserwacje poparte były przykładem, wskazującym na rozumienie logiki przedstawienia i aby prowadziły one do konkretnych wniosków. Zamiast np. napisać o portrecie pędzla Malczewskiego, że jest on asymetryczny, można zauważyć, że centrum kompozycji przesunięte zostało na prawą stronę obrazu, co zadecydowało o jego asymetrii, typowej dla wielu młodopolskich portretów; wykazano, które z cech artystycznych najsilniej wpłynęły na ekspresję dzieła; decydują o jego przynależności do określonego stylu lub nurtu w sztuce; są typowe dla artysty lub środowiska, bądź przeciwne – są oryginalne lub wręcz nowatorskie; posłużono się właściwą, bogatą terminologią artystyczną. 6g. W przypadku tradycyjnych dzieł sztuki figuratywnej proponuje się przyznanie 1 punktu za analizę formy dzieła, jeżeli: rozpoznano technikę artystyczną; w większości prawidłowo zanalizowano środki formalne zastosowane w dziele. Analiza może mieć jednak charakter schematyczny i zawierać drobne nieścisłości; wykazano, które z cech artystycznych najsilniej wpływają na ekspresję dzieła; posłużono się właściwą terminologią artystyczną. 6h. W przypadku tradycyjnych dzieł sztuki figuratywnej proponuje się przyznanie 0 punktów za analizę formy dzieła, jeżeli: błędnie rozpoznano technikę artystyczną; popełniono liczne błędy w analizie formy lub analizy tej nie przeprowadzono; popełniono poważne błędy w zakresie podstawowej terminologii artystycznej. 6i. Należy pamiętać o dodaniu punktów za analizę formy i treści i podanie łącznej punktacji za stopień realizacji trzeciego kryterium. 7. Jak przyznawać punkty za kryterium „Konstrukcja wypowiedzi”? 7a. Za realizację kryterium „Konstrukcja wypowiedzi” przyznać można odpowiednio 0, 1 lub 2 punkty. 7b. Dwa punkty otrzymuje praca, w której: zastosowano logiczną, trójdzielną (wstęp, rozwinięcie i zakończenie) konstrukcję wypowiedzi; dopuszczalne są też inne, autorskie koncepcje kompozycji, o ile zawierają wyraźne konkluzje; zakończenie zawiera wnioski wynikające z analizy; posłużono się poprawnym stylem literackim, adekwatnym do formy wypowiedzi; nie popełniono rażących błędów zapisu. 7c. Jeden punkt otrzymuje praca, w której: zastosowano trójdzielną kompozycję wypowiedzi; posłużono się przejrzystym stylem pisania, uniknięto kolokwializmów; zachowano pełną komunikatywność, mimo usterek składni, zbędnych powtórzeń itp.; popełniono nieliczne błędy zapisu. 7d. Zero punktów otrzymuje praca, w której: nie zastosowano trójdzielnej kompozycji wypowiedzi; pojawiają się kolokwializmy; zaburzona została komunikatywność wywodu; popełniono liczne, rażące błędy zapisu. 7e. Przy przyznawaniu punktów za to kryterium należy wziąć pod uwagę opinie specjalistycznych poradni o zdiagnozowanej dysleksji i dysgrafii. Kserokopie tych opinii powinny być załączone do prac uczniów, których dotyczą. Podsumowanie Przy ocenianiu należy kierować się kryteriami stanowiącymi załącznik nr 1 do Regulaminu Olimpiady Artystycznej. Warto jednak pamiętać, by ocenianie pracy nie zmieniło się w mechaniczne, aptekarskie zliczanie punktów za realizację wszystkich kryteriów szczegółowych i uwzględnić także swobodę analizowania i ogólną erudycję ucznia. Opracował Wojciech Kieler, historyk sztuki i filolog polski, zatrudniony w I Prywatnym Liceum Ogólnokształcącym w Bydgoszczy, w Zespole Szkół Plastycznych w Bydgoszczy i w II Liceum Ogólnokształcącym w Bydgoszczy. Członek Stowarzyszenia Przyjaciół Olimpiady Artystycznej. Od 20 lat przygotowuje uczniów do udziału w tym konkursie. Ekspert do spraw egzaminu maturalnego z historii sztuki, pełni funkcję egzaminatora na maturze z historii sztuki. Odpowiedzi wika_wikusia odpowiedział(a) o 20:01 1. "Pieta" Michał Anioł, rzeźba2. "Mona Lisa" Leonardo da Vinci, obraz3. Katedra św. Piotra, Michał Anioł, budowla 0 0 Uważasz, że ktoś się myli? lub Katalog Małgorzata Forystek, 2010-06-03JasłoZajęcia artystyczne, Program nauczaniaProgram autorski: Edukacja artystyczna dzieci w wieku przedszkolnym "Dziecko i jego możliwości artystyczne". Małgorzata Forystek Program autorski: Edukacja artystyczna dzieci w wieku przedszkolnym „Dziecko i jego możliwości artystyczne” w Młodzieżowym Domu Kultury w Jaśle „Wszystko, co najważniejsze dla życia, zdarza się w pierwszych sześciu latach!” G. Vico Jasło 2009 WSTĘP Dziecko w wieku przedszkolnym wykazuje naturalną dla swojego wieku i etapu rozwoju potrzebę ekspresji twórczej. Tworzy ono własny świat. Po to, by dziecko mogło wyzwolić swój wewnętrzny świat i posługiwać się właściwymi mu sposobami ekspresji – gestem, mimiką, słowem mówionym, aktywnością plastyczną i muzyczną – trzeba uszanować jego spontaniczność, czuwać nad tym, aby unikać wszystkiego, co może pociągnąć za sobą zahamowanie tendencji ekspresyjnych [1]. Dzieci są kreatywne z natury, dlatego tę wspaniałą zdolność należy w nich pielęgnować i rozwijać. Twórczość dziecięca jest czynnością odruchową, instynktowną i podświadomą. Mały artysta przeżywa radość kreacyjną, która pobudza go do dalszej zabawy formami, barwą czy dźwiękiem. Sztuka dziecka jest piękna w swojej naiwności, potrafi nas zachwycić, ująć szczególnym sposobem postrzegania otaczającego świata. Dla dziecka jego własna twórczość jest źródłem radości, dobrej zabawy, zaangażowania i podstawową formą uczenia się oraz zdobywania wiedzy o otaczającej rzeczywistości. Rysunek, taniec, ruch, muzyka i śpiew to te rodzaje ekspresji, które wyzwalane w sposób naturalny i umiejętnie wykorzystywane, służyć mogą rozwijaniu u dziecka potrzeby poznawania świata i kształceniu jego aktywności edukacyjnej. Integracja plastyki, muzyki, słowa i ruchu stwarza możliwości wykorzystywania różnych form dziecięcej aktywności twórczej w jego rozwoju intelektualnym, poznawczym, emocjonalnym i społecznym. WPROWADZENIE DO PROGRAMU W ostatnich latach wzrosła świadomość społeczeństwa o potrzebie kontaktu dzieci z rówieśnikami, o tym jak pozytywny wpływ na rozwój ma pobyt dziecka w przedszkolu . Jednak w naszym środowisku lokalnym przedszkoli jest za mało, aby wszystkie chętne dzieci mogły zostać objęte wychowaniem przedszkolnym. Dziecko pozostające w domu nie ma takich możliwości rozwijania swojej aktywności twórczej jak dziecko przedszkolne. Dlatego Młodzieżowy Dom Kultury w Jaśle, oprócz swojej stałej oferty zajęć dla dzieci i młodzieży, wychodzi naprzeciw potrzebom dzieci, które z różnych przyczyn nie uczęszczają do przedszkola. Naszymi wychowankami są 3, 4 i 5 – latki. To z myślą o nich stworzyliśmy takie formy zajęć jak Akademia Malucha i Ogródkowe Przedszkole, w których dzieci podzielone na grupy wiekowe, bawiąc się, rozwijają swoje zainteresowania i zdolności w zakresie muzyki, tańca, plastyki i teatru. Kiedy dorastają wybierają ten rodzaj zajęć, który daje im możliwość dalszego rozwoju indywidualnych zainteresowań i zdolności. Będąc koordynatorem obydwu form zajęć zauważyłam coraz większe zainteresowanie naszą działalnością ze strony rodziców i dzieci, które bardzo chętnie uczęszczają do nas na zajęcia. Obserwując rozwój twórczości artystycznej dzieci będących naszymi wychowankami, ich pierwsze sukcesy i osiągnięcia, zdecydowałam się opracować program edukacji artystycznej, który mógłby zostać wykorzystany przez MDK w Jaśle, jako, że jesteśmy placówką której priorytetem jest rozwijanie uzdolnień artystycznych poprzez różnorodne formy aktywności twórczej. Z kilkuletniej praktyki pedagogicznej wiem, że wszelkie zajęcia o charakterze twórczym – plastyka, taniec, muzyka i teatr zawsze cieszą się ogromnym zainteresowaniem dzieci. Aktywne uczestnictwo w tych zajęciach jest dla każdego dziecka wspaniałą zabawą, daje zadowolenie, radość i satysfakcję. Poza tym pomaga w budowaniu pozytywnego obrazu – własnego „Ja”, dziecko poznaje samego siebie, oswaja się z innymi, nabiera zaufania do siebie i własnych możliwości. To sprawia, że jest w stanie sprostać dużym wymaganiom, nawet wtedy, gdy pochodzi z zaniedbanych środowisk. Program „Dziecko i jego możliwości artystyczne” uwzględnia potrzeby i możliwości rozwojowe dzieci w wieku 3 – 5 lat oraz stanowi ważny element w edukacji dzieci i wskazuje główne kierunki pracy nauczyciela z dziećmi w rozwoju ich twórczości artystycznej. Małgorzata Forystek CELE EDUKACYJNE Program edukacji artystycznej jest zgodny z Podstawą programową Wychowania Przedszkolnego i zintegrowany z jej treściami : · wspomaganie dzieci w rozwijaniu uzdolnień · wprowadzenie dzieci w świat wartości estetycznych i rozwijanie umiejętności wypowiadania się poprzez muzykę, małe formy teatralne oraz sztuki plastyczne. 1. Cel ogólny Rozwijanie możliwości artystycznych dziecka poprzez wzbudzanie zainteresowań sztuką, kształcenie umiejętności jej odbioru i tworzenia w zakresie aktywności plastycznej, muzycznej i teatralnej. Cele ukierunkowane na dziecko wyznaczają następujące zadania polegające na: · odkrywaniu i rozwijaniu indywidualnych uzdolnień artystycznych dziecka; · rozwijaniu inwencji twórczej w różnych formach aktywności twórczej dziecka: plastyka, muzyka, taniec i teatr; · wspieraniu samodzielnych działań i zabaw twórczych dziecka; · organizowaniu sytuacji edukacyjnych umożliwiających dziecku kontakt z różnymi dziedzinami sztuki: malarstwo, rzeźba, muzyka, ruch, taniec i teatr; · kształtowaniu umiejętności wyrażania własnych doznań i przeżyć w kontaktach ze sztuką; · rozwijaniu pomysłowości i wyobraźni w działaniu poprzez dostarczanie dziecku materiałów, narzędzi i środków oraz wskazywanie na różne możliwości ich wykorzystania; · zaspokajaniu poczucia bezpieczeństwa, akceptacji, budowaniu pozytywnego obrazu samego siebie, w grupie rówieśniczej. 2. Cele szczegółowe · rozbudzanie muzycznych zainteresowań, · kształtowanie umiejętności słuchania prostych utworów muzycznych, · rozwój muzykalności i podstawowych zdolności muzycznych, takich jak: poczucie rytmu, tempa, dynamiki, pamięci muzycznej, · nauka śpiewania piosenek, · rozbudzanie plastycznych zainteresowań, · uwrażliwienie dzieci na piękno natury i dzieł sztuk plastycznych, · rozwijanie wyobraźni i twórczej aktywności w dziedzinie muzyki, plastyki, teatru, próby łączenia działań artystycznych, · uwrażliwienie na piękno słowa mówionego, bogacenie czynnego słownictwa dzieci, · rozwijanie umiejętności przedstawiania poznanych utworów za pomocą gestu, mimiki, ruchu, · zdobywanie umiejętności poruszania się w przestrzeni, słuchania i wypowiadania się, · kształcenie umiejętności współdziałania w grupie. Bezpośrednim podmiotem programu jest dziecko w wieku przedszkolnym. Realizacja programu zależy od grupy wychowanków, dla których nauczyciel spośród treści zawartych w programie wybierze te najbardziej odpowiednie, uwzględniając przy tym ich osobiste zainteresowania i uzdolnienia artystyczne. PRZEWIDYWANE OSIĄGNIĘCIA DZIECI Dzięki realizacji treści przedstawionych w programie edukacji artystycznej dziecko: · odkrywa własne możliwości i uzdolnienia artystyczne, · potrafi słuchać, patrzeć, tworzyć i wyrażać własne przeżycia w kontaktach z różnymi dziedzinami sztuki, · kształci i wzbogaca własną pomysłowość, wyobraźnię oraz inwencję twórczą w różnych formach aktywności, · potrafi przezwyciężyć obawy związane z publicznymi występami, · potrafi współdziałać w zespole, · dostrzega piękno sztuki, · odczuwa radość i satysfakcję z pozytywnych efektów własnych działań. METODY I FORMY REALIZACJI PROGRAMU Program edukacji artystycznej „ Dziecko i jego możliwości artystyczne” ma na celu rozwijanie możliwości i uzdolnień artystycznych dziecka w wieku przedszkolnym i obejmuje on główne dziedziny jego aktywności: muzyczno – ruchową, plastyczną i teatralną. Wdrożenie i realizacja programu wskazuje na konieczność integracji zajęć plastycznych, muzycznych i teatralnych. Dobór metod i form pracy z dzieckiem sprzyjać będzie odkrywaniu wrodzonych uzdolnień i rozwojowi twórczości dziecięcej. Na kształtowanie postawy twórczej dziecka korzystnie wpływają: · metody aktywizujące – odkrywanie, poszukiwanie, przeżywanie i działanie, · metody słowne - rozmowa, opowiadanie, objaśnienie, instrukcja słowna, zagadka, · oglądowe – pokaz, wzór, przykład. Realizując program „ Dziecko i jego możliwości artystyczne” powinny zostać wykorzystane wszystkie formy pracy: indywidualna, grupowa i zbiorowa. Nie wolno zapominać też o obowiązującej dla wieku przedszkolnego zasadzie nauki poprzez zabawę. Forma zabawowa powinna dominować w zajęciach o charakterze artystycznym i dlatego wskazane jest stosowanie następujących form pracy z dziećmi : · zabawy twórcze; · zabawy inscenizowane; · zabawy ruchowe; · zabawy przy muzyce; · wycieczki; · spotkania z artystami; · konkursy; · uroczystości; · wystawy. WARUNKI REALIZACJI PROGRAMU Zaproponowany program przyczynia się do rozwoju i wychowania dziecka w wieku przedszkolnym. Umożliwia zaspokajanie naturalnej potrzeby ekspresji w dziedzinach działalności twórczej, poszerza skalę wzruszeń i przeżyć, rozwija wrażliwość artystyczną. Program mój oparłam na założeniu, że wysiłek podejmowany w ramach pracy wychowawczo-dydaktycznej przyniesie efekty, jeżeli: · treści, formy i metody pracy uwzględniać będą oczekiwania dzieci, będą dostosowane do ich potrzeb i zainteresowań oraz możliwości, · działania realizowane będą wspólnie z innymi nauczycielami oraz rodzicami. Program ten można realizować w naszej placówce, ponieważ posiadamy odpowiednią bazę dydaktyczną, którą stanowi dobre wyposażenie, odpowiednie do zajęć artystycznych i potrzeb dziecka. Obejmuje ono: · odpowiednio wyposażoną pracownię plastyczną: sztalugi, narzędzia pracy, materiał do zajęć plastycznych, odzież ochronną dla dzieci, · salę do zajęć muzycznych i ruchowych wyposażoną w instrumenty perkusyjne, pianino, środki audiowizualne, przybory do ćwiczeń ruchowych, · odpowiednio dobraną literaturę muzyczną dla dzieci, · rekwizytornię wyposażoną w różnorodne elementy dekoracji scenicznej, kostiumy teatralne, lalki (pacynki, kukiełki, marionetki), · bogaty zbiór literatury fachowej dla nauczyciela i literatury dziecięcej. EWALUACJA PROGRAMU Realizacja programu umożliwia nauczycielowi dokonywanie systematycznej ewaluacji, której można dokonać poprzez: · zbadanie opinii rodziców, zorganizowanej w formie ankiety, dotyczącej wpływu na rozwój dziecka edukacji artystycznej, · analizę osiągnięć dzieci, · udział w konkursach artystycznych, · zdobyte przez dzieci wyróżnienia i nagrody. Ewaluacja służy także samemu nauczycielowi, który ma na jej podstawie możliwość dokonania samooceny swojej pracy z dziećmi oraz okazję do refleksji nad swoimi kompetencjami, wiedzą merytoryczną o twórczości artystycznej dziecka w wieku przedszkolnym. TREŚCI PROGRAMOWE Treści programowe edukacji artystycznej zostały podzielone na trzy rozdziały, z których każdy odnosi się do konkretnej formy aktywności dziecka. Zakres treści do realizacji jest ułożony według stopnia trudności, który rośnie wraz z przyswojeniem przez dzieci zamierzonych celów. I. AKTYWNOŚĆ MUZYCZNA – to część poświęcona kontaktom dziecka z muzyką. Zaprezentowane tu zostały różne formy aktywności muzycznej dziecka z wykorzystaniem elementów nowoczesnych metod i koncepcji edukacyjnych kształcenia muzycznego dziecka (metoda C. Orffa, E. Jacquesa – Dalcroze’a, aktywnego słuchania muzyki B. Strauss, pedagogiki zabawy, Metoda Dobrego Startu). II. AKTYWNOŚĆ PLASTYCZNA – ta część programu jest poświęcona działalności plastycznej dziecka. Pod kierunkiem swojego nauczyciela dziecko poznaje techniki plastyczne, narzędzia i środki wyrazu artystycznego służące do przedstawiania otaczającej rzeczywistości w formie plastycznej. Dziecko uczy się rozpoznawać i tworzyć barwy, projektować proste formy użytkowe i przestrzenne, rozwija własną pomysłowość i wyobraźnię. III. AKTYWNOŚĆ TEATRALNA – celem tych zajęć jest zapoznanie dziecka ze sztuką teatralną, poznanie środków wyrazu artystycznego stosowanych w teatrze, kształcenie umiejętności dramatycznych podczas zabaw twórczych, wprowadzenie elementów gry aktorskiej w tworzonych przez grupę inscenizacjach zakończonych występem przed publicznością na prawdziwej scenie. AKTYWNOŚĆ MUZYCZNA Treści programowe: dzieci na piękno muzyki Stwarzanie okazji do bezpośrednich kontaktów dziecka z muzyką poprzez : · Koncerty, · Śpiew, · Taniec, · literaturę muzyczną z zakresu muzyki artystycznej. Nabywanie przez dziecko umiejętności słuchania i rozumienia muzyki przez: · pobudzanie uwagi słuchowej, · przygotowanie dziecka do słuchania, · stwarzanie warunków sprzyjających słuchaniu muzyki „żywej” Kształtowanie wrażliwości na odbiór muzyki przez umożliwianie dziecku emocjonalnego przeżywania muzyki. Poznawanie podstawowych elementów muzyki: · melodia, · tempo, · rytm, · dynamika, · wysokość dźwięku. słuchania i śpiewania piosenek Dostarczanie dziecku bogatego repertuaru piosenek dziecięcych: · piosenki związane z tematyką zajęć, · piosenki okolicznościowe, · piosenki związane z kalendarzem przyrody. Organizowanie warunków do nabywania i doskonalenia u dzieci umiejętności śpiewu poprzez: · kształcenie procesów poznawczych: pamięć, uwaga, percepcja słuchowo – wzrokowa, · słuchanie śpiewu nauczycielki, · słuchanie piosenek odtwarzanych z płyt kompaktowych, · ćwiczenia słuchowe, · ćwiczenia emisyjne. Zachęcanie do udziału w konkursach piosenki. Organizowanie występów dla rodziców oraz dla najbliższego środowiska. 3. Umiejętność wyrażania muzyki ruchem Rozwijanie naturalnej zdolności dziecka do reagowania ruchem na muzykę przez: zabawy ze śpiewem: · zabawy inscenizowane, · zabawy taneczne, · zabawy rytmiczne, zabawy ruchowe oparte na treści piosenki, zabawy rytmiczne przy akompaniamencie instrumentalnym: · dostosowanie ruchu do tempa muzyki, · kształcenie spostrzegawczości, refleksu, pamięci, · realizacja ruchowa wartości rytmicznych, · kształcenie wrażliwości na wysokość, dynamikę dźwięku i czas jego brzmienia, dowolne interpretowanie ruchem różnych rodzajów muzyki, zabawy z zastosowaniem elementów tańca: · nauka prostych układów tanecznych, nauka kroku prostych tańców: · polka, · krakowiak. 4. Zapoznanie z wyglądem i techniką gry na instrumentach Pobudzanie wyobraźni dziecka i rozwijanie słuchu muzycznego poprzez poszukiwanie efektów akustycznych z wykorzystaniem źródeł pozamuzycznych: · zabawy akustyczne- odkrywanie dźwięków, · konstruowanie instrumentów z różnych materiałów i według własnego pomysłu. Stwarzanie okazji do samodzielnego poszukiwania sposobów uzyskiwania efektów akustycznych · z wykorzystaniem samodzielnie wykonanych instrumentów – zabawek, z wykorzystaniem instrumentów perkusyjnych. Poznawanie instrumentów muzycznych (rodzaj, nazwa i brzmienie). Kształcenie zdolności muzycznych dziecka poprzez nabywanie umiejętności grania na instrumentach perkusyjnych: · poszukiwanie efektów dźwiękowych na instrumentach perkusyjnych; · prezentowanie sposobu gry na instrumentach; · gra arytmiczna- dowolne rytmy; · powtarzanie prostych tematów rytmicznych; samodzielne układanie rytmów. AKTYWNOŚĆ PLASTYCZNA Treści programowe: kontaktu ze sztuką Wzbudzanie zainteresowań sztuką. Stwarzanie warunków do poznawania sztuki sławnych artystów: · zwiedzanie ekspozycji malarstwa w muzeum; · oglądanie rzeźb i pomników w najbliższym środowisku. Stwarzanie okazji do poznawanie miejsc prezentujących prace artystów – plastyków: · galeria; · wystawa; · wernisaż. plastyczne Poznawanie podstawowych technik plastycznych: · rysunek; · malowanie farbami · wycinanka; · wydzieranka; · wyklejanka; · collage; · lepienie; · sztuka składania papieru – origami. Poznawanie środków wyrazu artystycznego i stosowanie ich w tworzeniu własnego obrazu: · kredka świecowa, · kredka ołówkowa, · pastele suche i olejne, · ołówek, · flamastry, · węgiel drzewny, · kreda, · farby plakatowe, · farby wodne- akwarele, · tusz, · tempery, · kolorowy papier, · karton, · materiał przyrodniczy ( gałązki, patyczki, nasiona, muszle, kamyczki, liście, itp.), · materiały różne ( folia, skrawki materiału, bibuła, tworzywa sztuczne, włóczka, drut itp.), · glina. Poznawanie narzędzi pracy: · pędzel, · nożyczki, · patyczek, · palce własnych rąk, · klej, · sztalugi. barw Poznawanie podstawowych środków wyrazu artystycznego: · barwa, · kształt, · kreska, · linia, · plama. Nabywanie umiejętności rozpoznawania i nazywania barw · barwy podstawowe: żółty, czerwony, niebieski , biały, czarny; · barwy pochodne: pomarańczowy, brązowy, fioletowy, różowy, zielony, granatowy. Poznawanie znaczenia barw przy wyrażaniu nastroju i przedstawianiu przedmiotów, zdarzeń i postaci. prac plastycznych Rozwijanie własnej wyobraźni i pomysłowości poprzez tworzenie różnorodnych prac plastycznych : · w oparciu o obserwacje i doświadczenia, · przedstawianie i wyrażanie zjawisk, wydarzeń i postaci fantastycznych, · przedstawianie wydarzeń z życia codziennego, · przedstawianie scen wyrażających odpowiedni nastrój. Kształtowanie umiejętności tworzenia prac inspirowanych muzyką, i literaturą: · przedstawianie krajobrazu i najbliższego środowiska otaczającego dziecko, · przedstawianie własnego stosunku do otaczającej rzeczywistości. Wykonywanie prostych form użytkowych: · faktura wklęsła jako ślad narzędzia, · modelowanie z tworzywa plastycznego (plastelina, masa solna, glina), Eksperymentowanie materiałami i narzędziami: · posługiwanie się różnymi narzędziami, · operowanie różnymi rodzajami linii i plamami zależnymi od narzędzia, · rysowanie na dużych powierzchniach ( kredą na asfalcie) i na kolorowych, dużych arkuszach papieru. 5. Tworzenie galerii sztuki dziecięcej Kształcenie potrzeby eksponowania wytworów własnej sztuki dla innych : · organizowanie na terenie placówki galerii sztuki dziecięcej, eksponującej prace dzieci, zachęcanie do udziału w konkursach plastycznych. AKTYWNOŚĆ TEATRALNA Treści programowe: 1. Zapoznanie z teatrem Poznawanie różnych form teatralnych poprzez udział w spektaklach i widowiskach teatralnych: cechy charakterystyczne poszczególnych form scenicznych: · teatr lalkowy jako forma teatralna przedstawiona przez aktora mówiącego kierującego lalką; rodzaje lalek: kukiełka, pacynka, marionetka, · teatr żywego aktora treść przedstawiana przez żywego aktora: ruchy ciała, mimika twarzy i gesty, kostium, · pantomima jako forma sceniczna wyrażająca treść poprzez gesty, mimikę twarzy i ciała, ruch, pozy, · teatr cieni jako forma interpretacji teatralnej z wykorzystaniem ekranu, światła i cienia, · drama. Poznawanie pracy aktora: § w teatrze lalkowym sposób kierowania lalką w zależności od jej rodzaju § w teatrze żywego aktora · przedstawienie roli za pomocą odpowiednio do niej dobranego kostiumu i rekwizytu, · praca z tekstem. Obserwacja ruchu aktora na scenie. Spotkanie z twórcami sztuki teatralnej dla dzieci: · poznanie ludzi pracujących w teatrze i wykonywanej przez nich pracy; Kształcenie umiejętności dokonywania oceny własnej oglądanych spektakli teatralnych dla dzieci. 2. Zabawy w teatr Nabywanie umiejętności przekazywania informacji za pomocą ruchu, gestu, mimiki i pozy poprzez: · zabawy o charakterze naśladowczym (wiersze, piosenki), · inscenizowanie ruchem sytuacji opisanych słownie przez nauczyciela, · odtwarzanie własnymi słowami i za pomocą gestu i ruchu zachowań postaci z oglądanych przedstawień teatralnych i utworów literackich, · inscenizowanie ruchem krótkich utworów literackich (nagrania utworów literackich: wiersze, bajki, proza). Tworzenie warunków do podejmowania przez dziecko zabaw twórczych: · słuchanie różnorodnych utworów literatury dziecięcej, · dostarczanie akcesoriów, materiałów i narzędzi oraz wskazywanie na różne możliwości ich wykorzystania w zabawie, podejmowanie określonej w zabawie roli i realizowanie jej · według własnego pomysłu, · wspieranie samodzielności dziecka w naradzaniu się, dyskutowaniu i podejmowaniu decyzji oraz w wyborze roli i sposobie jej realizowania w zabawie. inscenizacji teatralnych Rozwijanie twórczej postawy dziecka poprzez tworzenie widowiska teatralnego w zespole dziecięcym: · wzbogacanie pomysłowości dziecka i pobudzanie twórczej wyobraźni poprzez tekst literacki, · przygotowanie elementów dekoracji i lalek do wybranego utworu literackiego, · dobór wraz z dziećmi muzyki do przedstawienia teatralnego : - wykorzystanie utworów muzycznych - tworzenie przez dzieci naturalnej muzyki za pomocą instrumentów muzycznych (dzwonki, grzechotka, bębenek, tamburyno, kołatka), · nabywanie umiejętności kierowania ruchem lalki, · praca z tekstem literackim. Poznawanie etapów przygotowania inscenizacji teatralnej: · wybór utworu do inscenizacji, · opracowanie scenariusza podział ról, · przygotowanie scenografii, · przygotowanie kostiumów i rekwizytów. Nabywanie umiejętności aktorskich przez dziecko: · pełnienie określonej roli w teatrzyku dziecięcym, · uczenie się sposobu właściwej interpretacji danej roli: ruch, mimika, gesty, dykcja. Współdziałanie i organizacja zespołu dziecięcego w inscenizacji: · miejsce dziecka na scenie, · dialogi sceniczne, · układy taneczne, · partie wokalne, poruszanie się dzieci na scenie. BIBLIOGRAFIA 1. Bogdanowicz M.: Metoda Dobrego Startu, WSiP, Warszawa 2008. 2. Burowska Z.: Słuchanie i tworzenie muzyki w szkole, WSiP, Warszawa 1980. 3. Gloton R., Clero C.: Twórcza aktywność dziecka, WSiP, Warszawa 1985. 4. Lam W.: Sztuka dziecka i jej naturalny rozwój, Nasza Księgarnia, Warszawa 1966. 5. Ławrowska R .: Muzyka i ruch, WSiP, Warszawa 1991. 6. Megrier D.: Zabawy teatralne w przedszkolu, Cyklady, Warszawa 2000. 7. Sacher Słuchanie muzyki i aktywność artystyczna dzieci, Kraków, Impuls, 1999. 8. Zborowski J.: Rozwijanie aktywności twórczej dzieci, WSiP, Warszawa 1986. Artykuły: 1. Kisslinger - Dąbrowska E.: Jak inspirować przedszkolaka do twórczości? W: Edukacja w Przedszkolu, Raabee, 1999. 2. Opiłowska T.: Ekspresja i percepcja plastyczna i jej rola w kształtowaniu osobowości dzieci W: Życie Szkoły, 1985/ nr 7 – 8. 3. Samoraj M.: Artystą być... w przedszkolu., W: Edukacja w Przedszkolu, Raabee, 1999. 4. Skrzetuska G.: Edukacja dziecka przez sztukę, W: Plastyka w Szkole, 5. Tarczyński J.: Aktywne słuchanie muzyki według Batii Strauss, W: Wychowanie Muzyczne w Szkole, 2000/ nr 2 - 3. Uwaga! Wszystkie materiały opublikowane na stronach są chronione prawem autorskim, publikowanie bez pisemnej zgody firmy Edgard zabronione.

podpisz ilustracje przedstawiające prace artystów odrodzenia